Zelf naar de prehistorie speuren met LiDAR
27 januari 2023
Hildegard Regnery en Wimmie Hofstra, MA @hofcultuur copyright
Gisteren is de prestigieuze Europa Nostra prijs uitgereikt aan de archeologen van de Leidse Universiteit. De prijs is de belangrijkste Europese onderscheiding op het gebied van cultureel erfgoed. De prijs werd in de wacht gesleept met een bijzonder project waarbij zogenaamde LiDAR-kaarten werden bestudeerd. ‘Met hulp van duizenden vrijwilligers hebben archeologen en studenten van de Universiteit Leiden hoogstwaarschijnlijk meer dan duizend grafheuvels uit de prehistorie ontdekt op de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug’, zo kopt Nu.nl. Men dacht dat er op de Veluwe zo’n 700 grafheuvels waren, maar nu blijken het er zeker twee keer zo veel te zijn.
LIDAR kaarten maken het verschil
Ook ons gezin heeft afgelopen november met LIDAR beelden gespeurd naar prehistorische grafheuvels. De kaarten zijn ontstaan door inmetingen met lasers vanuit een vliegtuigje. Hoe werkt dat precies? LiDAR is een acroniem voor Light Detection and Ranging. Bij LiDAR wordt laserlicht verzonden vanaf een bron (zender) en gereflecteerd door objecten in het gebied. Het gereflecteerde licht wordt gedetecteerd door de systeemontvanger en de vluchttijd (TOF) wordt gebruikt om een afstandskaart van de objecten in het gebied te ontwikkelen. En die kaarten kregen alle vrijwilligers onder ogen. Je kijkt zo door de vele bomen heen die de Veluwe rijk is met de 3de generatie LiDAR.
We speurden zo dus naar de prehistorie vanuit onze eigen computer thuis. Dit eigenlijk niet zozeer vanwege dit erfgoed-participatieproject. We waren met name geïnspireerd door de series van National Geographic, waarbij met LiDAR hele nieuwe Maya-steden worden ontdekt. Al eerder waren we gefascineerd (echt blown-away) door de mogelijkheden van LiDAR. Dat begon met de ontdekking van de plek waar de Romeinen hun goud vandaan haalden in Spanje. Destijds zijn we daar wel langs gekomen op weg naar Santiago de Compostela, maar wij (en met ons velen) hadden ons nooit gerealiseerd dat daar al die tonnen goud vandaan, waarmee het Romeinse rijk mogelijk werd. The money making machine, zeg maar in goed Nederlands.
Maar de directe tricker voor het onderzoekje was een fietstochtje langs het voormalige huis van mijn ouders in het bos…
Tegenover de prehistorische grafheuvel
Vanwege het laatste staartje corona-epidemdie logeerde ik begin november een tijdje bij mijn ouders aan de rand van de Veluwe. Mijn vader stuurde me voor een boodschap van Bennekom naar Renkum en daarom fietste ik over mijn meest favoriete fietspad door het bos. Helemaal happy dus. Zo kwam ik langs het huis waar mijn -inmiddels wel erg oude lui- na de studententijd uit Utrecht waren neergestreken. Mijn moeder hoogzwanger van mijn zus. Zij, mijn moeder dus, was afkomstig uit de grote stad Enschede met Friese roots, gemengd met wat DNA van Franse Hugenoten en Duits bloed. Hij, mijn vader, uit Friesland en vele generaties eeerder via de graven van Holland verbonden met de rest van Europa. Eerder in de corona-jaren hebben we wat genetisch onderzoek gedaan naar onze familie en vandaar dat deze afkomst bij mij in gedachten kwam tijdens dat fietstochtje. Het is natuurlijk ook mijn afkomst en die van mijn kinderen. Naar het schijnt, waren we niet de enigen die zich op de genealogie in de donkere epidemie-tijden hebben gestort. Dat was ook lang niet zo moeilijk meer als destijds, want veel informatie is inmiddels digitaal beschikbaar en… ere wie de eer toekomt: mijn oom en mijn zus zijn hier al langere tijd mee bezig. Dus de gebaande paden hoefde ik alleen maar na te gaan om te zien of wat mijn zus beweerde ook wel echt klopte. Soms is iets wat te mooi voor woorden lijkt, ook nog naar alle waarschijnlijkheid waar, was de conclusie.
Klokbekers en touwbekers
Enfin, mijn ouders woonden destijds in een leuk stulpje midden in het bos tegenover een prehistorische grafheuvel. Nu hebben we niet zoveel dorpjes, akkertjes en infrastructuur uit de prehistorie, maar grafheuvels zijn er wel en in dit gebied ook opvallend in het landschap geplaatst, tenminste die al ontdekt waren. Niet dat je zoals in Denemarken – waar je van groene heuvel naar groene heuvel kijkend- je al snel realiseert dat je in een groot grafveld rondrijdt, maar toch wel opvallend. Zeker in het bos van Renkum en Bennekom.
De grafheuvels zijn tussen 3000 en 500 voor Christus aangelegd. Onder de heuvel werd vaak één iemand begraven. Later werden daar andere doden bij gelegd. Soms gebeurde dat pas duizend jaar later. De grafheuvels hebben veel weg van hunebedden. Alleen zijn grafheuvels veel minder zichtbaar en dus onbekender. Gemiddeld is een grafheuvel 1 meter hoog’, zo somt nu.nl de wie, wat, waar op.
Via die grafheuvels kunnen we ook de veranderingen in materiële cultuur volgen in de prehistorie. Dat wil grosso modo zeggen, welke objecten er zijn overgeleverd.
Klokbekers
Er staat sinds jaar en dag een bord bij de grafheuvel, waarop te lezen is dat het gaat om een ‘imposante grafheuvel’ die in de prehistorie verschillende keren als begraafplaats heeft gediend.
De kern stamt uit de Steentijd, ergens tussen 2450 en 2000 voor Christus. In het bijbehorende graf werden twee Veluwse klokbekers aangetroffen.
Die klokbekers zijn interessant en die gaven de naam aan de cultuur. Als je de aardewerken pot omkeert lijkt het op een traditionele kerkklok. Een van de theorieën over het ontstaan van de Klokbekercultuur hangt samen met migraties, waarvoor bewijs kan worden gevonden in de studie van fossiel DNA en de stikstof- en zuurstofisotopen van menselijk botmateriaal. Omdat het gaat om een cultuur die over heel Europa verspreid was, is het bekend als het ‘continentale Bekercomplex’.
Maar wat houdt die cultuur dan in? Belangrijke ingrediënten van de klokbekercultuur zijn specifieke objecten met karakteristieke versieringen, metaalbewerking in koper en goud, uitwisselingsnetwerken over lange afstanden, het boogschieten, gedeelde ideologische, culturele en religieuze ideeën, naast sociale stratificatie en de opkomst van regionale elites.
Rond het graf was een greppel aangelegd waarin een groot aantal palen stond. In de Bronstijd, tussen 1800 en 1500 voor Christus is de heuvel nog drie keer vergroot en later waren er nog een aantal mensen bij begraven, is te lezen op het bord tegenover het voormalige huis van mijn ouders.
Het is dus een typische grafheuvel, zoals er zo veel blijken te zijn op de Veluwe. En wij speurden dus samen met duizenden vrijwilligers naar nog meer grafheuvels.
Vanuit het oosten, vanuit het westen en samen bij ons
In dit gebied van Bennekom, Renkum en Heelsum zijn èn klokbekers èn touwbekers gevonden. De touwbekers zien eruit als aardewerken potten waar in de natte klei een touw omheen gewikkeld was om een decoratieve imprint te maken. Deze werden gemaakt en in gebruik genomen door een bevolkingsgroep die over een groot deel van Europa verspreid leefde tussen ca. 3000 en 2350 voor Christus. In een vitrinekast van het bezoekerscentrum in Renkum zijn van beide culturen de replica’s in een vitrinekast te vinden, een klokbeker en een touwbeker dus. Het gebied was dus een ‘meltingpot’. Maar nog meer dan we aanvankelijk dachten, zo bleek uit een artikel in het NRC in oktober al (no spoilers, zie verderop in de tekst…)
Technisch gezien gaat het om twee verschillende culturen, die ook wel de nodige overeenkomsten hadden. Van de klokbekers wordt beweerd dat de cultuur vanuit het oosten kwam of dat de ‘doorbraak’ ervan vooral om beïnvloeding ging via de cultuur. (Denk als parallel maar aan alle Engelse woorden die je inmiddels al in deze tekst van mij het gelezen. Ik kom niet uit Engeland, maar de tekst staat hier vol met Engelse woorden). De oudste klokbekers zijn in Portugal gevonden.
‘De touwbekers’ zouden daarentegen vanuit het westen komen. Maar er zijn ook theorieën dat deze cultuur zich ontwikkelde vanuit trechterbekercultuur, waarvan je mooie vondsten in Drenthe tegenkomt als je daar een rondje hunebedden doet op de fiets.
Begraven op de zij met het hoofd naar de zon?
Vaak ligt er een pakketje bij de dode in de heuvel. De mensen worden -net als de islamieten tegenwoordig- op hun zij begraven. Ze liggen in het graf met het hoofd naar het oosten gericht en kijken naar het zuiden. Waarschijnlijk op de zon georiënteerd dus. De man ligt op de ene zij, de vrouw op de andere. Op welke zijkant verschilt in de klokbeker- en touwbekercultuur. Dat is oppervlakkig gezien zo’n beetje het belangrijkste verschil in het graf. Wat ze meekrijgen verschilt ook, maar ook niet schokwekkend. De mensen uit de belbekercultuur krijgen ook nog een soort reuze dobbelsteen mee, waarop ze goud of zilver kunnen hameren. Zou mooi zijn voor het hiernamaals, niet waar? De stenen worden kussenstenen genoemd, maar hebben dus meer weg van een reuze dobbelsteen.
De revolutie in de archeologie, de 3de generatie
Enfin, dit gebied is een ‘meltingpot’ van culturen. Dat zie je dus aan die replica’s in het bezoekerscentrum. Het participatieonderzoek dat nu zulke hoge ogen heeft gegooid tijdens de uitreiking van de Eurpopa Nostra-prijs is natuurlijk ook terecht beloond. De resultaten zijn echt spectaculair en de insteek met de nieuwe technieken en het betrekken van zoveel vrijwilligers zorgt ervoor dat er enorme sprongen in de wetenschap gemaakt worden, die ons inzicht snel verbeteren.
Er is al langer opschudding in de archeologische wereld. Sterker nog, het gaat om een ware revolutie. Dat komt onder meer door (a)DNA analyse, Isotope studies (je bent wat je eet en het is via de tanden te traceren waar je was), de vergelijkende historische taalstudies (Indo-Europese talen) en de Big Data. Het gebied wat misschien wel het meest begenadigd is geweest met nieuwe inzichten is precies de tijd van de klokbekers.
Massale migratie in de 3de millennium voor Christus
Duidelijk is geworden dat er massale migratie heeft plaatsgevonden in de 3de millennium voor Christus. Enorme afstanden werden afgelegd. Het verhaal blijkt fundamenteel anders dan men eerder over deze periode vertelde.
Decennialang zijn er discussies geweest over cultuurveranderingen in de prehistorie. Hoe was deze te verklaren? Kwam dit door migratie van grote groepen mensen of door culturele beïnvloeding van buitenaf. Ofwel namen migrerende mensen de cultuur mee, of bleven de mensen in hun eigen gebied en werden ze van buitenaf beïnvloed of verzonnen ze de cultuurveranderingen zelf. En die cultuur is in prehisorisch Veluwe dus met name te zien aan de materiële cultuur, de giften die in het graf zijn meegegeven en de grafheuvel-zelf. Enfin, gaat het om trendsetters of trendvolgers? Het is natuurlijk moeilijk om daar een goed beeld van te krijgen als het om duizenden jaren geleden gaat, maar het beeld wordt nu scherper door gebruik te maken van de mogelijkheden die de technologie ons biedt, door de inzet van al die verschillende vrijwilligers die zich belangeloos inzetten en de samenwerking met verschillende wetenschappelijke disciplines.
a-DNA en de Nobelprijs
Hendrik Spiering interviewde paleogeneticus David Reich in oktober in het NRC. Reich onderzoekt de migratiegolven in de prehistorie. Hij doet dat aan de hand van DNA-patronen. Hij laat de computer zoeken naar patronen in enkelvoudige mutaties waarbij maar één letter in het DNA anders is (single nucleotide polymorphisms, SNP’s). Door de bevindingen af te zetten tegen een groeiende database met dateerbare botten worden migraties inzichtelijk. Archeologie wordt zo niet alleen tastbaar, maar ook min of meer objectief dateerbaar en migratiegolven uit het verre verleden worden zo zichtbaar. De archeologie maakt zo grote stappen. Eindelijk krijgen we antwoorden op vragen waarover eindeloos werd gedebatteerd in de wereld van de archeologie.
Yamnaya en klokbekers, het is één grote meltingpot
Uit het onderzoek van Reich bleek dat in West-Europese botten uit het derde millennium voor Christus op grote schaal DNA-patronen te ontdekken zijn die verder alleen bekend zijn uit de steppes van Oekraïne en Zuid-Rusland, van de ’Yamnaya’-steppevolkeren, die leefden van de nomadische veeteelt en niet van akkerbouw. De plek waar deze mensen destijds woonden grensden weer aan die van de touwbekercultuur. Maar ook zij trokken verder blijkt dus uit het DNA.
Uit Reichs onderzoek wordt duidelijk dat iedere bevolking altijd weer een mengsel van ándere oudere bevolkingen, uit de millennia daarvoor, zoals Oost-Europese jager-verzamelaars en jager-verzamelaars uit de Kaukasus. En het verhaal krijgt een vervolg.
‘Bij hun honderden jaren durende verspreiding door Europa gaan de Yamnaya, al mengend met de lokale ‘Neolitische’ boeren, bijvoorbeeld weer op in een nieuwe mix: het ‘continentale Beker-complex’, aldus Reich (NRC).
Dat continentale Bekercomplex, daar was de grafheuvel van, waartegenover mijn ouders destijds woonden. Nu blijkt dat ongeveer 50 procent van de mensen uit de klokbekercultuur van de Yamnaya afstamt.
‘Dat wil zeggen dat 3.000 voor Christus 50 procent van onze voorouders op de steppes bij de Zwarte en Kaspische zee woonden, bij de Yamnaya’s dus‘, aldus Reich. En daar vinden we zowel Oekraïne als Rusland.…
Met die migratie kwamen ook ziektes mee, zoals de plaag. Ook dat zie je terug in de botten. Er is dus niets nieuws onder de zon, lijkt het. Corona als epidemiologische parallel van de plaag en migratie en culturele vermenging met en zonder verplaatsing als basis voor een ‘meltingpot’. En ons dna? Het Yamnaya-dna uit de periode van 3000 voor christus is nog steeds dominant in Europa. Bij ons dus ook.
Zover gaan die ontdekkingen dus. Er is ons veel duidelijk geworden de afgelopen paar jaar. Veel nieuwe inzichten en veel parallellen met het verleden.
Meer informatie een zelf speuren? Hier vind je de linkjes:
https://www.nrc.nl/nieuws/2022/10/07/de-eindeloze-migraties-en-mengingen-van-volkeren-a4144198
https://www.universiteitleiden.nl/erfgoed-gezocht/over-het-project
