Strijd om Cultureel Erfgoed

Strijd om Cultureel Erfgoed: hoe oorlog de identiteit van een volk raakt

Op 10 januari 2024 werd officieel het Verdrag van FARO ondertekend. Het is een Europees Verdrag inzake de Waarde van Cultureel Erfgoed voor de Samenleving (2005) en benadrukt dat cultureel erfgoed gemeenschappelijk goed is dat de samenleving ten goede komt. Het legt de nadruk op participatie van burgers, sociale inclusie en de rol van erfgoed bij het versterken van identiteiten en gemeenschapsgevoel. In deze blog leest u verder hoe internationale verdragen cultureel erfgoed beschermen en welke uitdagingen daarbij spelen.

Sinds de Russische inval in Oekraïne op 24 februari 2022 is niet alleen een humanitaire ramp ontstaan, maar ook een culturele. De aanval richtte zich niet uitsluitend op strategische doelen: ook musea, monumenten en historische gebouwen werden geraakt of opzettelijk vernietigd. Dergelijke daden laten diepe wonden achter, omdat cultureel erfgoed meer is dan stenen of kunstwerken. Het vormt de drager van verhalen, een bewijs van geschiedenis en een fundament van identiteit. Dit artikel onderzoekt waarom cultureel erfgoed zo vaak doelwit is in oorlogen, hoe het internationale recht bescherming biedt, en welke veranderingen nodig zijn om dat erfgoed—materieel én immaterieel—beter te waarborgen.

Cultureel erfgoed als doelwit: een aanval op identiteit

Bewuste vernietiging

Bij het binnenvallen van Ivankiv werd direct het lokale museum vernietigd, waarbij 25 werken van de beroemde kunstenares Maria Prymachenko verloren gingen. Volgens haar familie was dit een doelbewuste aanval op de Oekraïense cultuur. Erfgoed representeert immers de culturele identiteit van een gemeenschap: het ‘bewijs’ van wie zij zijn en waar zij vandaan komen.

Een patroon door de geschiedenis heen

Deze strategie is niet nieuw. De verwoesting van de Mostarbrug (1993), de Boeddha’s van Bamiyan (2001) en de opblazing van de tempel van Bel in Palmyra (2015) zijn bekende voorbeelden. Het vernietigen van erfgoed ondermijnt de continuïteit van een samenleving en heeft soms als doel de bevolking te demoraliseren of te verdrijven.

Psychologische en maatschappelijke impact

Erfgoed legitimeert identiteit. Door het te vernietigen, proberen agressors die identiteit te ontwortelen. Ook in Oekraïne gebeurt dit: alles wat herinnert aan een unieke Oekraïense cultuur, taal en geschiedenis wordt een doelwit.

Digitale reddingsoperatie: erfgoed veiligstellen in de cloud

Sinds het uitbreken van de oorlog digitaliseren Oekraïners massaal archieven, kunstwerken en documenten. Dit “plan B” vormt een vangnet: digitale kopieën bewaren verhalen en betekenissen, zelfs als fysieke objecten verdwijnen. Het digitaliseren van erfgoed verkleint bovendien de strategische betekenis ervan voor de aanvaller, al blijven cyberaanvallen een risico. De digitale dimensie toont dat erfgoedbescherming tegenwoordig zowel fysiek als virtueel moet plaatsvinden.

Internationaal recht: bescherming met beperkingen

UNESCO en de Haagse Conventie (1954)

Deze conventie vormt de kern van de internationale bescherming van cultureel erfgoed in oorlogstijd. Ze introduceerde o.a. het herkenbare blauwe schild en verplicht staten tot bescherming, documentatie en vervolging van daders. Het Eerste en Tweede Protocol benadrukken dat erfgoed niet mag worden meegenomen of misbruikt tijdens bezetting, en dat landen voorbereidingen moeten treffen, zoals inventarisatie, noodplannen en aanwijzing van verantwoordelijke autoriteiten.

Werelderfgoedverdrag (1972)

Werelderfgoed heeft een universele waarde, en landen die een site voordragen, verplichten zich tot zorgvuldige bescherming. De toegenomen politieke waarde van Werelderfgoed maakt de vernietiging ervan extra gevoelig en symbolisch.

Raad van Europa: moderne, bredere erfgoedopvattingen

Europa heeft meerdere verdragen die de reikwijdte van erfgoed beschermen en verbreden:

  • Parijse Conventie (1954): basis voor Europese samenwerking.
  • Granada (1985): breder erfgoedbegrip, inclusief industrieel en landschappelijk erfgoed.
  • Malta (1992): bescherming van archeologie via ruimtelijke ordening.
  • Florence (2000): bescherming van natuurlijke en stedelijke landschappen.
  • FARO (2005): stelt de burger en erfgoedgemeenschap centraal; benadrukt sociale betekenis van erfgoed.

Juist FARO, het verdrag dat Nederland op 10 januari 2024 officieel ondertekend, sluit sterk aan bij moderne inzichten: erfgoed is niet alleen materieel, maar ook sociaal, cultureel en digitaal. Het ratificatieproces is nu gestart, maar dat het verdrag pas in werking treedt nadat het parlement het goedkeurt.

Naar een toekomstbestendig erfgoedbeleid

Waarom aanpassing nodig is

Erfgoed verandert, digitaliseert en verbreedt. Internationale verdragen zijn vaak nog gericht op materiële objecten, terwijl digitale collecties, immateriële tradities en herinneringsculturen minstens zo belangrijk zijn voor identiteit en continuïteit.

Aanbevelingen

  1. Verdieping van het erfgoedbegrip: digitalisering moet volwaardig deel uitmaken van internationale definities.
  2. Erfgoedbescherming moet meebewegen met technologische veranderingen: regelgeving zou rekening moeten houden met digitale reproducties, manipulatie van historische data en de authenticiteit van digitale erfgoedinformatie
  3. Ratificatie van het Verdrag van FARO: om de rol van erfgoedgemeenschappen, participatie en culturele diversiteit te versterken.
  4. Toekomstbestendige regelgeving binnen de Omgevingswet: De Omgevingswet moet toekomstbestendig erfgoedbeheer mogelijk maken door rekening te houden met nieuwe fysieke bedreigingen zoals klimaatverandering, energietransitie en toenemende ruimtelijke druk.
  5. Integrale aanpak: bescherming van erfgoed moet in alle beleidsniveaus (EU, Nederland, provincies, gemeenten) worden verankerd.

Conclusie

Oorlog is niet alleen een strijd om territorium, maar ook om betekenis. De vernietiging van cultureel erfgoed raakt het hart van een gemeenschap: haar identiteit, geschiedenis en waardigheid. Internationale verdragen bieden bescherming, maar lopen achter op de realiteit van moderne conflicten waarin zowel fysieke als digitale erfgoeddragers worden bedreigd. Als we willen voorkomen dat culturen uitgewist worden, moeten internationale afspraken worden verdiept, geactualiseerd en aangevuld – met FARO als belangrijke volgende stap. Cultureel erfgoed is geen luxe, maar een fundament onder vrede, democratie en menselijkheid. Juist daarom verdient het de best mogelijke bescherming.