Het leven van Spinoza
Benedictus de Spinoza (1632-1677) wordt geboren in Amsterdam als Baruch d’Espinoza. Zijn ouders zijn Portugese Joden die uit hun land gevlucht zijn. Spinoza groeit op in een religieus milieu, maar ontwikkelt al vroeg kritiek op traditionele Joodse opvattingen. Volgens hem is de Thora een product van menselijke fantasie. Hij weigert zich te houden aan strenge voorschriften van de Joodse traditie.
Op 23-jarige leeftijd verstoot de Joodse gemeenschap hem. Zijn familie mag niet meer met hem omgaan. Spinoza vertrekt uit Amsterdam, woont korte tijd in Rijnsburg en verhuist later naar Voorburg en tenslotte naar Den Haag. Daar verdient hij de kost met het slijpen van brillenglazen en lenzen voor microscopen, onder andere voor Christiaan Huygens.
Wonen aan de Paviljoensgracht
In Den Haag woont Spinoza eerst aan de Veerkade, maar verhuist al snel naar de Paviljoensgracht 72–74. Hij blijft daar tot zijn dood in 1677. Het huis is in 1646 gebouwd door de schilder Jan van Goyen en later overgenomen door Havick Steen, de vader van Jan Steen.
In dit huis schrijft Spinoza zijn beroemdste werken. Hier voltooit hij onder andere de Ethica ordine geometrico demonstrata (“Ethica”), waarin hij wiskundig aantoont dat God overal aanwezig is: in de natuur, de mensen, dieren en het heelal. Ook schrijft hij het Tractatus Theologico-Politicus, waarin hij pleit voor vrijheid van meningsuiting en stelt dat democratie de beste staatsvorm is.
Ethica en Tractatus: werken van wereldformaat
De Ethica is opgezet als een meetkundig systeem met definities, axioma’s en stellingen. Zo lijkt de bewijsvoering volledig objectief. Spinoza laat zien dat de Bijbel niet volledig als leidraad voor kennis en waarheid kan dienen. Voor hem bestaat het ware geloof in God uit intellectuele liefde voor de ene substantie die alles omvat.
Zijn filosofie beïnvloedt grote denkers zoals Kant, Hegel, Nietzsche, Marx, Freud en Einstein. Samen met René Descartes geldt Spinoza als een van de belangrijkste rationalistische filosofen.
Spinoza in historische context
Spinoza beleeft het Rampjaar 1672, een periode van crisis in de Republiek. De regering is radeloos, het volk redeloos, en het land wordt aangevallen. Raadspensionaris Johan de Witt en zijn broer Cornelis worden vermoord door Oranjegezinde burgers. Spinoza is diep geschokt en wil een protestposter ophangen, maar wordt tegengehouden door zijn huisbaas Van der Spijck.
Spinozahuis en nalatenschap
Het huis aan de Paviljoensgracht herbergt nu een collectie boeken. Bezoekers en onderzoekers kunnen de studiezaal gebruiken en vitrines bekijken met bijzondere objecten. De Vereniging Het Spinozahuis beheert ook een museum in Rijnsburg.
Spinoza wordt door zijn christelijke vrienden begraven in de Nieuwe Kerk in Den Haag. Zijn graf is later geruimd, en zijn gebeente werd vermoedelijk herbegraven. Een gedenkteken herinnert nu aan zijn plaats. In 1880 werd het eerste standbeeld van Spinoza in Den Haag onthuld.
Benedictus de Spinoza (1632-1677) wordt in 1632 in Amsterdam geboren als Baruch d’Espinoza, zoon van uit Portugal gevluchte Joodse ouders. Hij is de beroemdste bewoner van dit door Van Goyen gebouwde huis en geniet internationaal veel aanzien. In 1669 verhuist hij naar Den Haag. Hij woont korte tijd aan de Veerkade en komt uiteindelijk aan de Paviljoensgracht terecht. Daar blijft hij wonen tot zijn dood in 1677.
Spinoza laat zich al vroeg kritisch uit over traditionele Joodse standpunten. De Joodse Bijbel, de Thora, is in zijn ogen een product van de menselijke fantasie. Ook wil hij zich niet houden aan de strenge uiterlijke eisen en voorschriften van de Joodse traditie. Op 23-jarige leeftijd wordt hij verstoten uit de Joodse gemeenschap. Daardoor mag zelfs zijn familie niet meer met hem omgaan.
Hij vertrekt noodgedwongen uit Amsterdam, gaat naar Rijnsburg en verhuist later naar Den Haag. Hij verdient de kost met het slijpen van brillenglazen en lenzen voor microscopen, onder meer voor Christiaan Huygens.
In Den Haag woont Spinoza eerst korte tijd aan de Veerkade, maar al snel verhuist hij naar de Paviljoensgracht, waar hij tot zijn dood in 1677, op 44-jarige leeftijd, blijft wonen. Spinoza woont aan de Paviljoensgracht op nr. 72–74. Hij woont in bij de familie van de kunstschilder Van der Spijck.
Het huis werd in 1646 gebouwd in opdracht van de schilder Jan van Goyen (1596-1656), wiens familie het na zijn overlijden verkocht aan Havick Steen, de vader van Jan Steen.
Spinoza’s werk en betekenis
Baruch de Spinoza schreef hier zijn beroemdste werken. Hij werkt er aan de Ethica (voluit Ethica ordine geometrico demonstrata, “op wiskundige wijze uiteengezet”), zijn meesterwerk, waarin hij op een wiskundige manier aantoont dat God overal aanwezig is: in de natuur, de mensen, de dieren en het heelal. De Ethica is opgezet als een meetkundig systeem met definities, axioma’s en stellingen en wekt zo de indruk dat de bewijsvoering voor zijn theorie objectief is.
In een ander beroemd werk, de Tractatus Theologico-Politicus, pleit Spinoza voor vrijheid van meningsuiting en stelt hij – volgens sommigen- dat democratie de beste staatsvorm is.
Ook toont hij met filologische en historische argumenten aan dat er talloze tegenstrijdigheden en aannames in de Bijbel staan, waardoor deze niet een leidend beginsel kan zijn voor echte kennis en waarheid. Het ware geloof in God is voor Spinoza de intellectuele liefde tot God, de ene substantie die alle dingen omvat. De Bijbel is alleen heilig en goddelijk wanneer dit boek mensen inspireert om ernaar te handelen. De belangrijkste woorden van Jezus hierover staan volgens hem in het Nieuwe Testament (Marcus 12 vers 30 en 31): ‘Heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand en met heel uw kracht… en heb uw naaste lief als uzelf.’
Zijn levenswerk Ethica ordine geometrico demonstrata voltooit hij aan de Paviljoensgracht. Het wordt na zijn dood in 1677 door zijn vrienden uitgegeven. Het oudste manuscript van de Ethica bevindt zich in de collectie oude manuscripten van het Vaticaan en is in 2010 bij toeval teruggevonden. Het bewuste manuscript is een kopie van het origineel, overgeschreven door Pieter van Gent, een vertrouweling van Spinoza (vermoedelijk in 1674 of 1675). Spinoza vernietigde het origineel uit angst. In Rome wist een spion van de Inquisitie Van Gent ertoe te bewegen deze ‘gevaarlijke’ tekst bij hem in bewaring te geven.
Samen met René Descartes (1596-1650) behoort Spinoza tot de belangrijkste filosofen van het rationalisme.
Spinoza in de context van zijn tijd
Spinoza maakt de opgelopen spanningen in het Rampjaar 1672 van nabij mee. Het is het einde van de Gouden Eeuw. Het volk is redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos. Er is een economische crisis, de Republiek wordt van allerlei kanten binnengevallen en het land is bijna bankroet. Raadspensionaris Johan de Witt en zijn broer Cornelis de Witt worden in deze oplopende spanningen vermoord door een groep Oranjegezinde burgers.
Spinoza is diep geschokt en wil een poster ophangen met de tekst “ultimi barbarorum”: jullie zijn de ergste barbaren. Hij wordt echter tegengehouden door zijn huisbaas Van der Spijck.
Spinoza’s denken is van wereldbetekenis. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een van de allereerste standbeelden in Den Haag dat van Baruch de Spinoza was. Voor het huis staat op het middenpad onder de bomen dit monument voor Spinoza, zittend in denkhouding. Het is in 1880 gemaakt door de beeldhouwer F. Hexamer.
Het belang van Spinoza is evident. Spinoza is opgenomen in de Nederlandse canon (vernieuwd juni 2020). Hij is heden ten dage nog steeds van belang vanwege zijn levensbeschouwing, die bijdraagt aan individueel geluk en een aangename samenleving. Hij heeft steeds opnieuw wetenschappers en kunstenaars beïnvloed en een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van de Verlichting en grote invloed uitgeoefend op denkers als Kant, Hegel, Nietzsche, Marx, Freud en Einstein.
Spinozahuis en nalatenschap
In het huis aan de Paviljoensgracht is een collectie boeken ondergebracht. In de studiezaal kunnen geïnteresseerden en onderzoekers de boeken bestuderen. Ook zijn er vitrinekasten met interessante wetenswaardigheden. De Vereniging Het Spinozahuis beheert tevens een museum in Rijnsburg, dat reguliere openingstijden kent en waar de collectie van de vereniging te zien is.
Benedictus wordt door zijn christelijke vrienden begraven in de Nieuwe Kerk aan het Spui in Den Haag. Het graf is geruimd toen de betalingen stopten en zijn gebeente is ergens achter de kerk herbegraven, waarschijnlijk in een massagraf. Er is nu een gedenkteken achter de kerk.
Tussen 2020 en 2025 zijn diverse routes geschreven rond Spinoza in Zuid-Holland.