Utrechtse kunstenaar reizen naar Italië

Kunstenaars uit heel Europa komen naar Rome. Vanuit de Republiek reizen vooral Utrechtse kunstenaars naar Italië af. Utrecht was het belangrijkste katholieke centrum in de Nederlandse Republiek en een belangrijke locatie voor de productie van conventionele katholieke kunst. Rome als creatief vliegwiel met ongekende bouwwoede, waar kerken werden gebouwd en ingericht en opdrachten gegund was het paradijs van de ondernemende kunstenaar waar internationaal vermaarde renaissancekunst met als hoogtepunten de kunst van Michelangelo (1475-1564) en Raphael (1483-1520) en (hedendaagse) barokke kunst van de Contrareformatie, zoals Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610) op veel belangstelling rekenen. Het waren allemaal inspiratiebronnen, een stad als bouwplaats met een sterk concurrende kunstmarkt. Hier wilde je zijn. 

Piazza del Popolo

Bouwactiviteiten en opgravingen van de Oudheid gingen soms hand in hand. Visionair en nog altijd beeldbepalend waren grote planologische ingrepen door Paus Sixtus V om de belangrijkste bedevaartkerken met assen in de stad makkelijk bereikbaar te maken. De zeven hoofdkerken van Rome werden met elkaar verbonden door middel van assen. Sixtus V (1521-1590) liet de in drie stukken gebroken Flaminische Obelisk restaureren en op 5 maart 1589 werd de obelisk opgericht op het Piazza del Popolo, de plek waar de pelgrims de stad binnenkwamen. Daar werd de obelisk gewijd aan het Heilige Kruis en werd de top van de obelisk wordt bekroond door een kruis met de ster en de heuvels uit het wapen van Sixtus V. Als een creatief vliegwiel werden bouwkundige ontwikkelingen in gang gezet. Kerken werden gebouwd en ingericht. Opdrachten werden gegund. 

Contrareformatie als krachtige impuls voor de barok

Door de contrareformatie kwam een krachtige impuls om Rome als katholiek centrum weer op de kaart te zetten.Kosten noch moeite werden gespaard om deze beweging in gang te zetten. Als epicentrum van het katholieke christendom gunde de kerk en welvarende opdrachtgevers kunstenaars opdrachten mits ze voldeden aan het zorgvuldig georchestreerde beeldprogramma van de barok. De vernieuwende kunst van Caravaggio en Bernini waren daarbij leidinggevend.

Caravaggio’s eerste openbare opdracht

Omdat Rome in het jubileumjaar 1600 veel Franse katholieke pelgrims verwachtte aangezien de Franse koning Hendrik IV zich katholiek was geworden werd dit nog in een extra versnelling gezet. De Fabbrica di San Pietro, die de gebouwen van de kerk beheerde, gunde de opdracht aan een veelbelovende jonge kunstenaar, genaamd Michelangelo Merisi da Caravaggio, die zo zijn eerste grote openbare opdracht kreeg. Caravaggio schilderde aanvankelijk twee stukken in olieverf op canvas voor de twee zijmuren de Contarelli-kapel in de kerk van de Fransen, de San Luigi dei Francesi. Dit luidde de vernieuwing van de schilderkunst in. De roeping van de heilige Mattheus en het martelaarschap van de heilige Mattheus zijn tot op de dag van vandaag hoogtepunten in de schilderkunst, waarbij regelmatig wordt gewezen op de hand van Jezus die als verlosser een zelfde gebaar maakt als de hand van Adam in de Sixtijnse kapel, maar dan in spiegelbeeld. Zoals Adam en Eva de erfzonde voor de mens veroorzaakte, is Jezus de verlosser. Caravaggio was het antwoord op Michelangelo. Hij keek wel naar de grote meester, maar kopieerde niet letterlijk. Caravaggio was de meester van licht-donker effecten (clair-obscur), het alledaagse naturalisme, waarbij discipelen met vieze voeten en kapotte nagels meer hebben van een landloper dan een verzorgd heerschap. De dramatiek spat er vanaf en de boodschap van lijden, onrecht en verdriet komt hiervoor hart aan. Je schikt er zelfs van. Terwijl de beeldtraditie evangelisten als geleerden met goddelijke inspiratie afbeeldden, beeldt Caravaggio hen af als verwarde demente ouderen die nauwelijks een pen kunnen hanteren. Niet al zijn stukken werden dan ook goedgekeurd door de opdrachtgever. 

De Cesari-kapel

Rome is de stad van Petrus en Paulus. Op de Piazza Poplo is de volgende opdracht van Caravaggio die deze twee heiligen eert in de kerk Santa Maria del Popolo. Hier in de Capella Cesari toont hij zich meester van de essentie. Met een beperkt aantal monumentale figuren die op een dramatische manier in het beeldvlak zijn geplaatst wordt het verhaal verteld van de kruisoprichting van Petrus, een gespiegelde versie van een detail van het fresco dat Michelangelo van dit thema in het Vaticaan maakte. De versie van Caravaggio is dramatisch en overdadig in zijn emoties. 

Utrechtse Caravaggisten

Met name Petrus, de plaatsvervanger van Christus op aarde speelt in Rome als eerste Paus een belangrijke rol. De Sint Pieter is gebouwd rond zijn graf. Er is ook een andere kerk die van belang is voor het verhaal rond Petrus en dat is de San Pietro in Montorio op de Janiculum-heuvel. Dirck van Baburen, een centrale figuur van de Nederlandse Caravaggisti, schilderde hier de graflegging voor de Pietà-kapel met dezelfde gebaren als Caravaggio gebruikte. Een gekopieerd schikgebaar.  De kerk van San Pietro in Montorio werd gebouwd op de plaats van een eerdere kerk uit de 9e eeuw, gewijd aan Sint-Pieter. Het dient als een heiligdom en markeert de veronderstelde plaats van de kruisiging van St. Peter.