Net als andere musea sloot het Buitenmuseum in 2020 drie keer gedwongen haar deuren vanwege een lockdown als gevolg van de wereldwijde Coronapandemie. De derde lockdown zou zich nog ver over 2021 uitstrekken en ook daarmee was de kous niet af. Op 18 december is wederom een harde lockdown afgekondigd. Musea passen zich aan aan de nieuwe situatie. Ook het Buitenmuseum doet dit. Naast het project digitaal museum ontwikkelden we een aantal audiotours, waaronder één over Spinoza, die in oktober van dit jaar is gelanceerd. In deze blog gaat het over Spinoza en hoe ook hij in de 17de eeuw te kampen heeft met tegenslagen, zoals wij in 2020 en 2021 met corona. Omdat niet alles nieuw is onder de zon plaatst het onze tegenslagen wat meer in historisch perspectief.

Spinoza (1632-1677), de bekendste filosoof van Nederland.

Spinoza (1632-1677) is de bekendste filosoof van Nederland. Zijn denkbeelden over de vrijheid van meningsuiting, democratie en het spanningsveld tussen kerk en staat zijn nog steeds actueel. Zijn werk is vernieuwend en baanbrekend. Op 23-jarige leeftijd wordt hij verstoten uit de joodse gemeenschap. Hij vertrekt uit Amsterdam naar Rijnsburg en verhuist later naar Voorburg en daarna naar Den Haag.

Tuberculose en vervolging

Dodelijke ziekten lagen in de 17de eeuw altijd op de loer. Zo overlijdt de moeder van Spinoza aan tuberculose. Spinoza is dan acht jaar. De familie Spinoza heeft dan al een lange en zware levensgeschiedenis achter de rug. Veel joden kwamen naar Holland vanwege het tolerante klimaat. Dat was met de familie van Spinoza niet anders. Lange tijd waren de joden vervolgd door de inquisitie. Families die oorspronkelijk uit Spanje kwamen vluchten naar Portugal en worden gedwongen katholiek. Via Frankrijk of Antwerpen komen ze naar Holland. Zo was het ook met de familie van Spinoza gegaan. 

Oorlog

De familie Spinoza drijft vanuit Amsterdam handel met het Middellandse Zeegebied. Ze importeren zuidvruchten, amandelen en olie. Amsterdam fungeerde in die tijd als centrum voor Portugese en Spaanse ondernemingen die ondermeer handelden in Oost- Indische specerijen en Braziliaanse suiker. Waarschijnlijk werkt Spinoza op zijn veertiende al mee in de zaak van zijn vader. Het einde van de Tachtigjarige oorlog (1648) betekent voor de Portugees-joodse handelaren het begin van hun Gouden Eeuw. Spanje en Portugal kunnen nu weer probleemloos met handelsschepen en over het land worden bereikt. Maar de vreugde is van korte duur. De Engelsen verklaarde de Republiek de oorlog. Dit had grote gevolgen voor ondernemers, zoals de familie Spinoza, die ook al met andere financiële problemen te maken had. Na de dood van zijn broer en vader neemt Spinoza met zijn jongere broer de zaak over, onder de naam Bento y Gabriel d’Espinosa.

De ban 

‘Vervloekt zij hij bij dag en vervloekt zij hij bij nacht; vervloekt zij hij als hij zich neerlegt en vervloekt zij hij als hij opstaat. Vervloekt zij hij als hij weg gaat en vervloekt zij hij als hij terugkeert’…’

Het levensverhaal van Spinoza neemt een nare wending aan op het moment dat hij wordt verstoten door zijn eigen groep. Op 27 juli 1656 wordt hij verbannen uit de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam. Niemand mag Spinoza spreken of schrijven of bij hem in de buurt komen. Dit is waarschijnlijk de reden dat hij uit Amsterdam vertrekt. Via Rijnsburg en Voorburg komt hij naar Den Haag.

De pest

Het was dus een roerige tijd. Ook met betrekking tot ziektes. In Europa waren regelmatig uitbraken van de pest. Holland wordt bijvoorbeeld getroffen in 1624/25, 1635 en 1655 en 1663-1664. Soms is een uitbraak zo heftig dat quarantaine maatregelen nodig zijn (1679). Er is dus niets nieuws onder de zon. Ook Spinoza houdt zich tijdens één van de pestuitbraken een tijd afgezonderd. Hij woont dan op het platteland.

Kindersterfte

Naast tuberculose, de pest en vervolging is er een hoge kindersterfte. Minder dan de helft van de geboren kinderen bereikt de volwassen leeftijd. Al met al is men in de 17de eeuw zijn leven een stuk minder zeker dan tegenwoordig. 

Het Vanitasschilderij, een Haagse vinding

Het lijkt mij mogelijk dat de populariteit van het vanitas stilleven in de schilderkunst in deze tijd mede te danken is aan al deze tegenslagen. Het genre is zelfs in Den Haag ontstaan. In deze schilderijen staat de ijdelheid, tijdelijkheid en zinloosheid van het aardse bestaan centraal. Ongetwijfeld speelt hierbij een rol dat de mens in de 17de eeuw diep gelovig is. 

Het eerste schilderij met dit onderwerp is van Jacques de Gheijn II (1565-1629). Naast een schedel, die prominent in beeld staat, zijn ook twee filosofen te zien. Het zijn Democritus (460 v.chr.) en Heraclitus (540 v.chr.) de lachende en huilende natuurfilosofen uit de Griekse oudheid. Ze zijn elkaars tegenpolen, in karakter, de manier waarop zij de wetenschap bedrijven en de manier waarop zij tot hun conclusies komen. Maar ze zijn het over één ding eens: het is slecht met de mensheid gesteld.

Iemand die absoluut uitblinkt in het vanitasgenre is de schoonzoon van Jan van Goyen (1596-1656), Jacques de Claeuw (1623-1694). Hij trouwde in 1649 met Maria van Goyen, de dochter van de landschapsschilder Jan van Goyen, die ook het huis van Spinoza op de Paviljoensgracht bouwde.

De Claeuw maakt vanitasstillevens met allerlei muziekinstrumenten of stillevens met typische vanitasobjecten zoals een roemer met gebroken glas, blokfluit, schedel, gedoofde kaars, een Goudse pijp, documenten, al dan niet met rode zegels en diverse boeken.

Kruideniers en apotheken

Enfin, een hoop narigheid, maar door de schilderijen wel weer met een eigen schoonheid. Zo wordt er alsnog een positieve wending aan gegeven.

Het is dan ook niet raar dat in Den Haag na 1650 het aantal kruideniers en apotheken explosief stijgt. Per slot van rekening wil je ook wel wat medicijnen als je ziek bent. Ook op de Dunne Bierkade was een kruidenier, niet ver van het huis van Spinoza. De scheiding tussen apothekers en kruidenier begint in de loop van de 17de eeuw pas. Suiker was tot in de 17de eeuw meestal alleen in apotheken te verkrijgen. Ook werd daar koffie, gember, thee en tabak verkocht. Aan deze producten werden medicinale eigenschappen toegedicht. De producten waren uitheems en kostbaar. Later in de 17de eeuw werden ze ook door kruideniers verkocht.

In 1677 zijn in Den Haag al meer dan 110 kruideniers. Ook in Amsterdam is er een enorme groei in apotheken en kruideniers. Daar is wel een hele bijzondere bij!

In Amsterdam deed de familie Spinoza zaken met apotheken als die van Swammerdam op de Oudeschans 18. Dat was ruim vijf minuten lopen van Spinoza’s ouderlijk huis. Met deze apotheek is wel iets bijzonders aan de hand.

Rariteitenkabinet van Swammerdam

De Amsterdamse apotheek van Swammerdam stond bekend om zijn natuurhistorische verzameling, een zogenaamd rariteitenkabinet. Het is waarschijnlijk dat Spinoza een bezoek heeft gebracht aan de beroemde natuurhistorische verzameling van de apotheek. Het was namelijk een bekende plek in Amsterdam en dat op loopafstand!

De natuurhistorische verzameling in Amsterdam had een enorme impact op de zoon van de apotheker, een leeftijdgenoot van Spinoza: Jan Swammerdam. Swammerdam groeit uit tot één van de beroemdste microscopisten uit zijn tijd. Hij deed grote medische ontdekkingen met de microscoop; ontdekt de rode bloedcellen, beschrijft de structuur van de hersenen en de werking van de longen. Hij heeft een grote passie voor insecten. Het is de tijd van de Wetenschappelijke Revolutie. Deze tijd stond in het teken van empirische kennis. Kennis werd niet gebaseerd op theorie (boeken), maar moest blijken uit experimenten. De waarneming was de basis van de kennis.

Het belangrijkste werk van Swammerdam is De Bijbel der natuur. Gods werken zijn niet alleen door de bijbel te bestuderen, maar ook door de werken der natuur. Een belangrijke quote van de zwaar gelovige Swammerdam is:

“Doorlugtige Heer, Ik presenteer UEd. alhier den almagtigen vinger Gods in de anatomie van een luys”.

Spinoza en de microscoop

Ook Spinoza is zo’n typische man van de Wetenschappelijke Revolutie. Hij bouwde zelf ook instrumenten, zoals de microscoop, waardoor het verkrijgen van wetenschappelijke kennis werd vergroot. Na de verbanning uit Amsterdam verdient Spinoza met het maken van dergelijke instrumenten zijn geld. Wie weet haalde hij wat water uit de gracht voor zijn huis om te testen of de microscoop werkte. De gracht werd als riool gebruikt en zal wel gekrioeld hebben van het leven. En zo komen we terug in onze tijd, waar dergelijke instrumenten nog steeds gebruikt worden alleen dan in verbeterde vorm en nu kunnen we door het rioolwater zien hoe Corona zich ontwikkeld in de diverse wijken.

Audiotours

De audiotour van Spinoza vindt u op: https://spinoza-zuidholland.nl. Er zijn hier wel vier routes te vinden. De tekst uit deze blog zit er niet bij, maar de informatie is in een breder kader verzameld, want oh…er is zoveel te vertellen over deze tijd.

Onze audiotours zijn medegefinancierd door de provincie Zuid-Holland en de gemeente Den Haag. Ze zijn voor het publiek gemaakt. Ook de audiotours in het museum zijn openbaar toegankelijk. Kijk op de website van het Buitenmuseum of de Vincent van Gogh Experience voor meer informatie.